Cẩn Trọng Trong Lời Nói: Đánh Giá, Góp Ý và Định Kiến

Nguồn bài viết

Trung Hà - Youtube Đàn ông học

https://www.youtube.com/watch?v=NNx-R0CUcUc

Các tag

tâm lý học; phát triển bản thân; kỹ năng mềm; giao tiếp; cẩn trọng trong lời nói; định kiến; góp ý; đánh giá; tư duy phản biện; sự tinh tế; ứng xử; vô duyên; bóc phốt; khách quan.

Tóm tắt các bài học quan trọng

• Việc đánh giá mọi thứ là một quá trình tự động của não bộ và không xấu: Vấn đề chỉ phát sinh khi chúng ta nói ra những nhận xét đó một cách thiếu cân nhắc và không ý thức được rằng chúng dựa trên tiêu chuẩn cá nhân.

• Mọi nhận xét đều dựa trên tiêu chuẩn cá nhân: Đừng phát biểu ý kiến chủ quan của mình ("xấu quá", "dở tệ") như một sự thật hiển nhiên, vì điều đó có thể làm mất lòng người khác và khiến bạn trở nên vô duyên.

• Nếu không có gì tốt đẹp để nói, tốt nhất hãy im lặng: Khi buộc phải nhận xét, hãy nhấn mạnh đó là quan điểm cá nhân ("không phải gu của mình") và cố gắng đưa ra góp ý mang tính xây dựng thay vì chỉ chê bai suông.

• Tập thói quen tìm một điểm tốt để khen trong mỗi thứ bạn muốn chê: Ví dụ: "Dáng áo này không hợp nhưng màu thì đẹp". Điều này giúp giữ cho tư duy của bạn khách quan, cởi mở và tích cực hơn.

• Khi "bóc phốt", hãy ưu tiên giải quyết riêng tư trước: Nếu phải công khai, hãy đảm bảo bạn đúng, có đầy đủ bằng chứng, và trình bày sự việc một cách khách quan, không dùng lời lẽ xúc phạm để hạ bệ nhân phẩm người khác.

• Định kiến là một lối tắt tự nhiên của não bộ dựa trên kinh nghiệm: Việc có định kiến là khó tránh khỏi, nhưng điều quan trọng là bạn không để nó điều khiển hành động của mình. Hãy luôn giữ một tư duy cởi mở và đánh giá từng người, từng tình huống một cách độc lập.

 Tóm tắt các câu hỏi mở để suy nghĩ, phát triển thêm

• Bạn có bao giờ nhận ra mình đang thầm đánh giá một người ngay khi vừa gặp họ không? Tiêu chuẩn nào của cá nhân bạn đã được áp dụng trong lúc đó?

• Lần tới khi một người bạn hỏi ý kiến về một món đồ mà bạn không thích, bạn sẽ trả lời như thế nào để vừa trung thực vừa không làm họ tổn thương, dựa trên các gợi ý trong bài viết?

• Bạn có đồng ý với quy trình "bóc phốt thông minh" được đề cập không? Theo bạn, đâu là lằn ranh giữa việc đòi lại công bằng và việc hạ bệ người khác trên mạng xã hội?

• Hãy thành thật với bản thân, bạn có đang mang một định kiến nào (về một nhóm người, một vùng miền, một thương hiệu...) không? Định kiến đó đã ảnh hưởng đến quyết định và hành động của bạn như thế nào?

 Nội dung gốc của bài viết

Mở Đầu

Tin tức Syria. Cẩn trọng trong lời nói. Vlog hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau bàn về những tình huống mà chúng ta muốn đưa ra nhận xét về một thứ, một sự vật hay một người nào đó. Vì những tình huống như vậy khá phổ biến trong cuộc sống hàng ngày nên có thể vlog này sẽ giúp ích các bạn rất nhiều đấy. Nào chúng ta cũng bắt đầu nhé.

Chúng Ta Luôn Đánh Giá Mọi Thứ

Điều đầu tiên mà mình muốn nói tới đây là trong tiềm thức, chúng ta luôn liên tục có những đánh giá về mọi thứ xảy ra xung quanh. Chúng ta, ngay cả khi chúng ta tự nhận chúng ta không phải là người thích soi mói, nhưng mỗi khi chúng ta bước chân ra khỏi nhà hay thậm chí ngồi nhà lướt Facebook, chúng ta đều có những nhận xét trong đầu về những thứ đập vào mắt chúng ta dựa trên những chuẩn mực của cá nhân mỗi người.

Ví dụ bạn chỉ đơn giản là đi trên đường và vô tình nhìn thấy một cô gái đi ngang qua, trong đầu bạn chắc sẽ có rất nhiều luồng suy nghĩ như: "Chà, chân cô ấy dài ghê", "Đeo khẩu trang nên không biết có xinh hay không", "Đi guốc cao thế chắc chân cũng chắc chỉ là 1m50". Hoặc bạn nhìn thấy một bình luận trên mạng, trong đầu bạn lại nghĩ: "Văn phạm ông này kém thế" hay "Nghe giọng điệu này là biết đầu gấu rồi".

Ngay cả khi những suy nghĩ đó chỉ xảy ra trong tích tắc, lướt qua xong rồi lại thôi, nhưng bạn vẫn có thể thấy là bộ não chúng ta tự động phát sinh ra chúng dù muốn dù không. Vì vậy chúng ta phải thừa nhận rằng chúng ta luôn đánh giá mọi thứ, soi mói mọi thứ, và điều đó không xấu. Những nhận xét như vậy chỉ trở nên phức tạp hơn và có thể trở nên xấu khi chúng được nói ra bên ngoài.

Nói Ra Nhận Xét và Sự Khác Biệt Về Tiêu Chuẩn

Như đã nói, chúng ta đánh giá một điều gì đó dựa trên những chuẩn mực của cá nhân chúng ta. Ta thấy một người đẹp trai, xinh gái là vì chúng ta có những tiêu chuẩn thế nào là đẹp trai, thế nào là xinh gái, thậm chí thế nào là xấu, thế nào là trung bình. Vấn đề ở chỗ không phải ai cũng có tiêu chuẩn như nhau. Vì vậy khi bạn nói ra một nhận xét nào đó không tính tới sự khác biệt về tiêu chuẩn này thì rất có thể bạn sẽ làm mất lòng người khác, thậm chí trở thành vô duyên hay thô lỗ.

Ví dụ, bạn của bạn giới thiệu bạn với cô người yêu của anh ta, nó bảo là nó luôn là "Xấu thế" hay "Không xinh bằng người yêu tao" thì bạn đã không trân trọng hàm răng của mình. Hoặc ví dụ bạn tới ăn ở nhà hàng và cảm thấy không hợp khẩu vị, bạn hô to lên rằng "Thần kinh thế!", từ nhăn mặt tỏ thái độ bực bội với cả nhân viên thì bạn nghĩ xem những người xung quanh từ nhân viên tới những vị khách khác sẽ cảm thấy thế nào? Bạn ăn cảm thấy không ngon nhưng người khác ăn lại thấy ngon. Nếu bạn thể hiện thái độ của mình một cách gây sự, chửi bới như vậy không những ảnh hưởng tới nhà hàng mà còn làm cả những người xung quanh mất ngon nữa. Như vậy thì trong mắt những người khác bạn không ngầu mà là vô duyên.

Những lúc như vậy hãy nhớ rằng sự không ưng ý của bạn dựa trên trải nghiệm và tiêu chuẩn cá nhân của riêng bạn, không phải của người khác. Việc bạn nói ra ý kiến chủ quan nhưng lại nói kiểu chụp mũ như thể nó là sự thật là không công bằng cho lắm. Nếu bạn thực sự không thể có gì tốt đẹp để nói về thứ gì đó hay ai đó, hãy im lặng. Ngay cả khi chúng ta có muốn tham sân si, hãy là người tham sân si thông minh. Mỗi khi buôn dưa lê hay muốn nói xấu ai đó, hãy nói trong nhóm kín, đừng để lộ ra bên ngoài.

Làm Thế Nào Để Góp Ý Một Cách Thông Minh?

Nếu bạn thực sự muốn hay phải đưa ra nhận xét của mình, hãy nhấn mạnh rằng những nhận xét đó được so sánh với tiêu chuẩn của riêng mình. Ngoài ra, nếu có thể, hãy cố gắng đưa ra những nhận xét mang tính xây dựng thay vì chỉ là chê bai. Vừa vô ích lại vừa gây tổn thương cho người khác.

Ví dụ khi bạn thấy một cái áo xấu mà không có ai hỏi ý kiến bạn về nó, đừng nói bô bô ra là nó xấu. Nếu bạn được hỏi "Cái áo này có đẹp không?", tệ nhất thì cũng hãy nói "Với mình nó không được đẹp cho lắm", hoặc tốt hơn thì "Không phải gu của mình". Còn nếu bạn có thể đưa ra góp ý, bạn có thể nói như "Nó dài hơn chút thì đẹp" hoặc "Nếu da màu sẫm người hơn thì đẹp". Nói như vậy thì bạn sẽ làm người bán hàng hiểu rằng sản phẩm đó đơn giản là không hợp với người đó, nhưng nó vẫn có thể là sản phẩm tốt. Và gợi ý của bạn có thể sẽ giúp người có động lực để tạo ra sản phẩm tốt hơn và hợp với bạn hơn. Dễ nghe hơn của nó như vậy sẽ tốt hơn nhiều so với cái nhăn mặt lắc đầu và nói "Xấu kinh".

Kinh nghiệm cá nhân mình thì mình hay tập thói quen mỗi khi có một điểm để chê một điều gì đó, mình sẽ cố gắng tìm một điểm đáng khen ở chính điều đó. Cái áo có thể có dáng xấu nhưng màu đẹp. Anh này có thể cục cằn nhưng lại dẻo miệng. Cô này dáng xấu nhưng mặt xinh. Thì kiểu như vậy. Làm như vậy là giữ cho não luôn được khách quan, cởi mở và thiện hơn. Cứ thử nghĩ tới việc nhìn cái gì cũng chỉ toàn chú ý đến cái đáng ghét, đáng chê trách, cuộc sống này thật u tối đúng không?

Quy Tắc "Bóc Phốt" Văn Minh

Ngoài ra thì mình đặt tên công khai, góp ý riêng tư vẫn luôn nên được áp dụng. Khi trải nghiệm của bạn khi sử dụng thứ gì đó hay dịch vụ gì đó rất tồi tệ, đầu tiên hãy cho người cung cấp sản phẩm hay dịch vụ đó cơ hội để sửa chữa những tiêu cực mà bạn nhận phải. Hãy nhắn tin riêng trên Facebook, hết email hoặc là gọi điện trực tiếp tới cửa hàng. Nếu đó chỉ là sơ suất vô ý của người bán hoặc của nhân viên và người ta sẵn sàng đền bù hay giải quyết thỏa đáng cho bạn và bạn hài lòng với cách giải quyết của họ thì việc không có gì phải bàn và thậm chí họ xứng đáng có một review tốt trên trang của họ. Nhưng nếu họ từ chối giải quyết cho bạn và bạn cho rằng như vậy là vô lý, là không công bằng, thậm chí mang tính chất lừa đảo, thì sẽ hợp lý nếu bạn muốn bóc phốt họ.

Tuy nhiên, bóc phốt thì cũng phải bóc phốt thông minh.

• Thứ nhất là phải đảm bảo rằng bạn là người đúng. Rất nhiều khách hàng do không được ý mình nên nóng giận và không cần biết đúng sai, cứ thế mà bóc phốt. Tới lúc cư dân mạng vào chửi cho thì mới thấy là mình sai và lại phải xóa bài đi trong ê chề. Hãy để cơn tức giận của mình lắng xuống, nhìn tổng thể sự việc, xem yêu cầu của mình, cách xử lý của nhà hàng có hợp lý hay không. Chắc chắn là mình đúng rồi thì mới bóc phốt.

• Thứ hai, phải thu thập đầy đủ bằng chứng từ đầu tới cuối sự việc để đảm bảo rằng bạn đã bóc phốt một cách công bằng, không cố lèo lái dư luận. Ngay cả khi trong số bằng chứng đó thể hiện rằng bạn có một phần có lỗi gì đó, hãy cứ show ra để họ biết rằng mình minh bạch.

• Thứ ba, khi bóc phốt, hãy miêu tả lại sự việc, đừng xúc phạm hay bôi nhọ nhân phẩm của người khác. Nếu bạn đã miêu tả đủ để người đọc thấy rằng sản phẩm hay dịch vụ tệ, việc thêm những câu chửi rủa hay sỉ nhục người bán không những là thừa thãi mà còn khiến người ngoài nghi ngờ độ chân thực của bài viết. Có thể họ sẽ nghĩ là bạn là người nào đó có tư thù cá nhân và đang cố dựng chuyện hạ bệ người khác. Ngoài ra thì chắc cũng không ai muốn làm quen hay đánh giá cao người có giọng chửi đanh đá hay sử dụng từ ngữ chợ búa trên mạng đâu đúng không?

Một lưu ý khác, nếu bạn muốn góp ý về phong cách phục vụ của nhân viên hay về chất lượng dịch vụ hay sản phẩm, và đang rơi vào tình huống không thể đổi sản phẩm giữa chừng hoặc để tìm người khác mà buộc phải tiếp tục dùng của họ, thì hãy chờ cho người ta hoàn thiện xong sản phẩm hay dịch vụ rồi thì mới góp ý hay bóc phốt sau. Bạn sẽ không muốn mắng xối xả một nhân viên về việc người ta tới muộn mà không báo trước hay thái độ bất lịch sự trong khi người ta đang lắp điều hòa cho bạn hay chuyển đồ cho bạn. Lỡ mà bạn nói quá, người ta cố tình làm hỏng đồ của bạn thì khi đó dù bạn có bắt người bán đền được đi chăng nữa thì đã được lại phải chịu đựng thêm, chưa kể là còn thêm thời gian và tiền bạc nữa. Vào những tình huống như vậy, dù khó chịu đến mấy, hãy im lặng để họ làm xong phần việc của họ, trao cho bạn sản phẩm hay dịch vụ vừa ý của bạn rồi, rồi mới góp ý với họ. Nếu họ vẫn thái độ thì mới góp ý với chủ. Nếu vẫn không được nữa thì bóc phốt hay lần sau chọn người khác là lựa chọn của bạn.

Chúng Ta Đều Có Định Kiến

Một ý cuối mà mình muốn nói tới trong Vlog này là chúng ta đều có định kiến. Đã có nhớ bên trên mình nói chúng ta luôn vô thức quan sát mọi thứ và có nhận xét về mọi thứ không? Trong lúc quan sát như vậy thì bộ não của chúng ta sẽ cố gắng nhận ra và tổng hợp thông tin theo "pattern". Dịch trong Google Translate là mô hình thì không đúng lắm nên mình sẽ dịch theo ý của mình nhá. "Pattern" tức là những gì xảy ra y hệt nhau hoặc tương tự nhau theo kiểu lặp đi lặp lại.

Ví dụ hình ảnh này hay hình ảnh này có những chi tiết trong ảnh cứ lặp đi lặp lại. Với sự việc thì nó có thể là những sự việc xảy ra theo chu kỳ. Ví như có một anh bạn vay tiền bạn và nói là "Vợ em ngã cầu thang đi viện cần tiền mổ" nhưng lại đem đi cá độ bóng đá mà hết. Lần sau anh ta lại dùng lý do cũ để vay tiền bạn, bạn lại cho vay và anh ta lại đem đi cá độ bóng đá. Thế là lần thứ ba anh ta vay tiền bạn, ngay cả trước khi anh ta kịp nói lý do là gì, ngay lập tức bộ não bạn sẽ nhận ra có gì đó giống giống ở đây và cũng ngay lập tức tự suy ra rằng anh ta sẽ lấy lý do là vợ ngã cầu thang, tự suy ra rằng anh ta sẽ lấy tiền này đi cá độ bóng đá. Và ngay cả khi anh ta dùng lý do khác đi chăng nữa thì bạn vẫn sẽ không tin dù bạn hoàn toàn không có bằng chứng nào để chứng minh là anh ta đã nói dối.

Định kiến cũng tương tự như vậy. Định kiến là những bài học, suy nghĩ rút ra từ những trải nghiệm, kinh nghiệm thực tế, từ những sự việc đã xảy ra giống nhau nhiều lần trước đó. Nếu bạn ba lần mua hàng ở Thế giới di động, cả ba lần đồ đều hỏng lên hỏng xuống và phải đem đi bảo hành nhiều lần, thì trải nghiệm đó sẽ khiến bạn có một định kiến không hề tốt đẹp về toàn bộ đồ ở Thế giới di động. Có thể nói định kiến là một lối tắt trong não để bộ não không phải suy nghĩ quá nhiều lần về cùng một sự việc hoặc những sự việc giống nhau nữa. Cứ là đồ Thế giới di động thì sẽ hay hỏng hóc, cứ thằng kia vay tiền thì nó sẽ mang đi cá độ bóng đá, vân vân và vân vân.

Vì vậy, trong quan điểm của mình, ngay cả khi định kiến được tạo ra từ những mẫu thử không đầy đủ thì việc nảy sinh ra định kiến là không sai, nó cũng khó có thể không có được. Ngay cả những câu nói nghe tưởng chừng như không có gì như "Ôi thằng kia sao lại để con gái bê vác nặng như thế kia!" hay "Cháu bà ngoại thương gia hạn và sao giỏi thế!" thực ra cũng mang tính chất phân biệt, định kiến trong đó. Z-elitist nó vì phân biệt chủng tộc, phân biệt giới tính hay bất kể các loại phân biệt gì cũng là hợp lý với bạn nếu bạn có đủ những trải nghiệm tiêu cực có cùng "pattern".

Vấn đề là cũng giống như đã nói ở trên, những chuyện đó chỉ gây rắc rối nếu nó được nói ra bên ngoài. Để tránh nói ra những định kiến của cá nhân, nếu muốn bình luận dựa trên định kiến, hãy đảm bảo là trong nhóm kín và người nghe là người đủ tinh tế và thông minh để không đánh giá bạn dựa trên những định kiến đó. Ngay cả khi định kiến của bạn là tốt đi chăng nữa, không hẳn lúc nào đối tượng của định kiến cũng vui vẻ khi nghe nó. Mình nhớ có lần mình thấy một anh bạn dùng tay trái viết, mình khen bảo "Người thuận tay trái là người hay khéo tay và có tài lẻ lắm". Thế là anh ta tỏ ra bực bội nói "Đừng nói như thế, tôi chả có tài lẻ hay khéo tay gì cả, tôi chỉ đơn giản viết bằng tay trái thôi, đừng có tạo áp lực lên cho tôi như thế". Sau đó thì anh ta xin lỗi vì đã bực bội và nói đã có rất nhiều người nói như vậy với anh ta và anh ta cảm thấy thực sự khó chịu vì điều đó. Sau đó mình càng thấm thía bài học trên.

Bạn Sẽ Làm Gì Với Định Kiến Của Mình?

Quan trọng hơn là bạn sẽ làm gì với những định kiến đó. Bạn sẽ để định kiến đó làm hạn hẹp tâm trí của bạn hay bạn vẫn sẽ có sự cởi mở và sẵn sàng chào đón những luồng thông tin mới? Bạn tuyển một sinh viên Ngoại thương vào làm, bạn nghĩ rằng người đó giỏi là sẽ ngay lập tức giao cho người đó những công việc phức tạp, hay bạn sẽ bắt đầu từ những việc đơn giản và dành thời gian đánh giá năng lực của người đó như với bao sinh viên tới từ các trường khác? Bạn được giới thiệu làm quen với một anh bạn người Hải Phòng, bạn cứ sẽ trò chuyện với anh ta như với bao người khác hay bạn sẽ sợ mà lảng tránh vì bạn nghĩ rằng người ta có súng hoa cải? Nếu bạn để định kiến của mình lấn át và điều khiển hành động của mình thì bạn sẽ bỏ lỡ đi rất nhiều cơ hội trong cuộc sống.

Mặt khác, ai thì cũng có một giới hạn, ai cũng chỉ có thể cởi mở về một số lần nhất định nào đó. Ví dụ có một ông chủ người Nhật 5 lần thuê người Việt vào làm, cả 5 lần đã sa thải họ vì họ ăn cắp đồ của cửa hàng. Thì dù bạn là người thứ sáu tới xin việc, dù bạn không hề liên quan tới 5 người kia và dù 5 người kia không thể là đại diện cho cả 95 triệu người Việt Nam, thì việc ông chủ ấy có định kiến với người Việt và từ chối nhận bạn âu cũng là hợp lý. Tương tự, một cô gái 2 lần bị lừa tình, lừa cả tiền bởi trai Hà Nội có thể sẽ tự thề với bản thân không bao giờ mở lòng với trai Hà Nội nữa. Như vậy với những người có những định kiến khá cứng nhắc về một điều gì đó thì việc nói "Ở đâu cũng có người này người kia" thì sẽ không có tác dụng. Khi đó hãy cứ im lặng và dùng hành động của mình để chứng minh ngược lại.

Vậy là hết video rồi. Mong là vì vlog này sẽ giúp được các bạn ít nhiều. Và bây giờ, tạm biệt và hẹn gặp lại.